Wola Fabr. 

W 1845 r. powstaje pierwszy odcinek Kolei Warszawsko‐Wiedeńskiej, linii mającej docelowo połączyć Warszawę z zaborem pruskim. Jej krańcowe stacje rozładunkowe lokalizowane są na zachód od miasta, za linią dawnych okopów Lubomirskiego. Rozległe, słabo zagospodarowane tereny, pozwalają na budowę zaplecza kolejowego, a w konsekwencji – na powstanie wokół wielu magazynów, warsztatów i fabryk.

Na tereny te sprowadzają się Ulrychowie i zakładają gospodarstwo ogrodnicze. Powstaje browar „Haberbusch i Schiele”, który stanie się największym producentem piwa w zaborze rosyjskim. Buduje się Gazownia Warszawska. Wielką fabrykę stawia spółka „Lilpop, Rau i Loewenstein”, rozwijają się zakłady Norblin, Bracia Buch i T. Werner. Inwestorami są głównie przedsiębiorcy pochodzenia zagranicznego, Niemcy, Holendrzy, Francuzi, Szkoci. Ich rodziny szybko się polonizują.

Dynamiczny rozwój przemysłu wyhamowuje w związku z wybuchem I Wojny Światowej. Uciekający przed Niemcami Rosjanie wywożą część wyposażenia fabryk, a nawet ich załogi. Często też niszczą to, co pozostało.

W 1916 roku wsie Wola, Czyste i Koło zostają włączone do obszaru Warszawy, tworząc pełnoprawną miejską dzielnicę. Rozbudowuje się zaplecze kolejowe i w konsekwencji wolski przemysł nabiera rozpędu. Fabryki potrzebują siły roboczej, więc w dzielnicy przybywa mieszkańców – robotników. W „Lilpopie” produkowane są wagony kolejowe, tramwaje, turbiny wodne, samochody osobowe, ciężarówki i autobusy. „Franaszek” przy Wolskiej wytwarza klisze i papiery fotograficzne. „Polskie Zakłady Philips” zaczynają od żarówek, a wkrótce rozrastają się do producenta urządzeń elektrycznych, w tym radioodbiorników. „Dobrolin” za swoje pasty do butów otrzymuje nagrodę Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie Przemysłu w Paryżu. „Ursus” przy Skierniewickiej opracowuje prototyp pierwszego polskiego ciągnika. Przy Dworskiej rusza „Państwowa Fabryka Karabinów”. Do wybuchu II Wojny Światowej na Woli działa ponad 800 zakładów przemysłowych, pracują w nich dziesiątki tysięcy robotników.

W 1939 roku zaczyna się wojna. Niemcy nacierają od zachodu, czyli przez Wolę. Właściciel zakładów „Dobrolin” wytacza przeciw nim beczki z łatwopalną cieczą, co na jakiś czas powstrzymuje agresorów. Wiele wolskich fabryk płonie po bombardowaniach.

Po kapitulacji Warszawy wolski przemysł przechodzi pod zarząd niemiecki i od tej pory działa głównie na potrzeby Wermachtu. W wielu fabrykach i mniejszych zakładach mają miejsce działania dywersyjne – wytwarzana jest broń, fałszowane dokumenty, kolejarze sabotują transport. W magazynach „Ulrycha” gromadzona jest broń na potrzeby planowanego powstania, jednak Niemcy przejmują ją jeszcze przed jego wybuchem.

W powstaniu niektóre hale fabryczne służą warszawiakom za tymczasowe schronienie. W innych odbywają się masowe egzekucje mieszkańców Woli. Niemcy, wiedząc o zbliżającej się ze wschodu Armii Czerwonej, niszczą większość fabryk, a ich wyposażenie w miarę możliwości wywożą na zachód. Załogi wolskich fabryk ewakuują się na własną rękę. Zawartość magazynów browaru „Haberbusch i Schiele” ratuje przed głodem cywilów i walczących powstańców.

Rok 1945 przynosi wyzwolenie Warszawy. Miasto jest morzem ruin, szacuje się, że 90% zabudowy przemysłowej legło w gruzach. Mimo to powracający do stolicy mieszkańcy próbują zacząć życie od nowa, odbudowują domy, w ocalałych halach próbują wznowić produkcję. Wkrótce rusza Gazownia Warszawska, na Wschowskiej znowu działa podstacja elektryczna „Wola”. Załoga Norblina zaczyna w końcu lat 40. spontaniczną odbudowę fabryki i wznawia produkcję.

Nastaje nowa polityczna rzeczywistość. Komunistyczna władza potrzebuje upaństwowionego przemysłu. W życie wchodzi tzw. Dekret Bieruta, umożliwiający przejęcie przez miasto działek pod budowę fabryk. Powstają one częściowo na gruzach swoich poprzedniczek, jak np. „Zakłady im. Róży Luksemburg” w miejscu „Philipsa”, „Foton” w fabryce Franaszka, „Zakłady Budowy Urządzeń Przemysłowych” (potem „Waryński”) tam, gdzie była „Warszawska Spółka Akcyjna Budowy Parowozów”. Teren po „Państwowej Fabryce Karabinów” zajmuje „Fabryka Wyrobów Precyzyjnych”, od 1947 roku nosząca imię Gen. Świerczewskiego. „Norblin” zostaje upaństwowiony w 1948 roku, a w 1950 roku zmienia nazwę na „Walcownię Metali Warszawa”, „Dobrolin” i „Ulrych” działają pod swoimi nazwami, ale pod nadzorem państwa. Upaństwowione zakłady farmaceutyczne magistra Klawego zmieniają się w „Polfę-Warszawa”. Bezpowrotnie znika wielki „Lilpop”. Powstają też nowe duże fabryki, jak np. „Warszawski Zakład Mechaniczny im. Marcelego Nowotki” czy „Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka”.

Lata 60./70. XX wieku to złoty czas wolskiego przemysłu. W zakładach pracują dziesiątki tysięcy osób, cała Polska zaopatruje się w produkowane na Woli sprzęty elektroniczne, techniczne, budowlane. Magnetofony „Kasprzak” podbijają kraj od morza do Tatr. „Browary Warszawskie” kupują licencję na Coca-Colę, która w rzeczywistości PRL’u z miejsca staje się hitem sprzedaży. „Dom Słowa Polskiego” drukuje setki milionów egzemplarzy czasopism rocznie. Przy dużych zakładach prężnie działają jednostki kultury, dzieci pracowników jeżdżą na kolonie do ośrodków wczasowych, fabryki współpracują z wolskimi szkołami i przedszkolami, organizowane są imprezy, koncerty, wystawy artystyczne. W „Nowotce” Gustaw Zemła rzeźbi słynny pomnik „Polegli Niepokonani”. Fabryki dbają o swoich pracowników.

Niestety, prosperity kończy się w latach 80. Krajowa gospodarka ciągnie w dół, wielkie wolskie fabryki ograniczają produkcję i eksport. Rośnie inflacja, płace maleją, zaczynają się strajki robotnicze. Przemysł się decentralizuje, z zakładów wyodrębniają się różne spółki, pracownicy odchodzą, często decydując się na własną działalność gospodarczą. W wielu fabrycznych halach powstają rozmaite warsztaty, magazyny, hurtownie.

Upadek komunizmu przynosi kres Woli jako dzielnicy przemysłowej. Wielkie fabryki, z różnych powodów, nie potrafią być konkurencyjne dla otwartego na świat rynku. Powoli, lecz konsekwentnie produkcja wygasa. Zamyka się „Świerczewski”, „Kasprzak”, „Waryński”. W ich miejscu wkrótce powstają osiedla mieszkaniowe, galerie handlowe, biurowce. Niektóre, jak „Nowotko” czy „Foton” stoją puste, a działki po nich – niezagospodarowane. Inne, jak „Browary Warszawskie” i „Norblin” przekształcają się w przestrzenie wielofunkcyjne, zachowując i adaptując poprzemysłową zabudowę. Wkrótce na Woli pozostaje już tylko jedna duża działająca fabryka – „Polfa-Warszawa” przy Karolkowej, ta jednak ostatecznie również kończy działalność w 2023 roku, stając się symbolem końca Woli jako dzielnicy przemysłowej.